کشت و پرورش مرکبات
گیاهشناسی مرکبات
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران جز هفت کشور عمده تولیدکننده این محصول در دنیا است. گونه تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceae عموما درخت یا درختچه ای همیشه سبز است. البته نارنج سه برگ یا پونسیروس دارای خزان می باشد. مرکبات شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج و گریپ فروت می باشد.
مناطق رشد مرکبات
مرکبات در شرایط گرمسیر مناطق مرکز و جنوب ایران و نیمه گرمسیر شمال ایران قابلیت رشد دارد. در این مناطق مرکبات در بهار و با 12.5 درجه سانتیگراد شروع به رشد کرده و بالاترین دمایی که مناسب است 25 تا 28 درجه سلسیوس می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با PH 5 تا 7 برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه، کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار گیرد.
در شمال ایران بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز هستند و در نواحی مرکزی ایران شهرهایی همچون فارس، کرمان، جیرفت و بم بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی با رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری دارند تا عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشند. در جنوب ایران، که عاری از یخبندان و همراه با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد، لایم ( لیمو شیشه یا لیمو عمانی تازه) از شرایط مطلوب و کیفیت خوبی برخوردار است.
استانها و شهرستانهای مرکباتخیز کشور | |
| استان | شهرستانهای تابعه |
| مازندران | رامسر، تنکابن، چالوس، نوشهر، نور، آمل، بابل، بابلسر، قائم شهر، ساری، بهشهر، گرگان، کردکوی |
| گیلان | رودسر، چابکسر، کلاچای، لنگرود |
| فارس | جهرم، داراب، فیروزآباد، کازرون، فسا، ممسنی، استهبان، لارستان |
| کرمان | جیرفت و کهنوج، بم، شهداد |
| هرمزگان | بندرعباس، میناب، رودان، لنگه، قشم، حاجیآباد |
| خوزستان | دزفول، شوش، شوشتر، باغ ملک، ایذه |
| بوشهر | برازجان، دشتستان، جم و ریز، کنگان، گناوه، دیلم، بوشهر، اهرم، خورموج |
| خراسان جنوبی | طبس |
| کرمانشاه | قصرشیرین |
| کهکیلوئیه و بویراحمد | گچساران، دهدشت |
| سیستان و بلوچستان ایلام گلستان | ایرانشهر، چابهار، سراوان، نیکشهر |
ازدیاد مرکبات
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور، درخت مرکبات به وسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر همچون تامسون، کینو، انشو و… بر پایه بذری انتخاب شده مانند نارنج، سیترنج و سیتروملو تکثیر می شوند. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می شود:
- تولید پایه: اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است. درخت مادری باید پر محصول، پربذر و عاری از بیماری باشد.
- برداشت میوه و استخراج بذر: عموما میوه نارنج در اوایل دیماه و پونسیروس و سیترنج به ترتیب اوایل و اواخر آبانماه از درخت برداشت می شوند. سپس به شیوه سنتی و با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه از قسمت استوایی میوه نموده و با چرخش متضاد دو قسمت برش خورده، بذرها استخراج می گردد.
- شستشو، ضد عفونی و خشک و انبار نمودن بذر مرکبات: بذور مرکبات بعد از خروج از میوه دارای لعاب می باشد و جهت شستشو باید به مدت 24 ساعت در داخل آب خالص قرار گرفته سپس با مالش بذور مربوطه با دست و در جریان آب، باقیمنده لعاب از سطح آن خارج می گردد. بذور شسته شده در سبد های سیمی یا مشبک پلاستیکی پهن شده تا آب آن خارج گردد( به مدت 20 دقیقه). در مرحله بعد جهت کنترل پوسیدگی اقدام به ضد عفونی بذر با محلول های قارچ کش می شود.
کاشت نهال در زمین اصلی
با توجه به شیوه مرسوم تولید نهال مرکبات به صورت گلدانی و زمینی(خزانه دوم یا انتظار) نحوه انتقال و کشت آنها در زمین اصلی یا باغ نیز دارای تفاوت هایی است. در خصوص نهال های گلدانی در هر فصلی از سال امکان کاشت آنها در باغ وجود داشته ولیکن بهتر است این جابجایی در فصل رکود نهال مرکبات یعنی زمستان انجام شود. نهال های توید شده در خزانه دوم معمولا از اوایل آبان تا اسفند از زمین خارج و سپس به زمین اصلی یا باغ انتقال می یابند. درموقع کاشت نهال در زمین اصلی، هرس متعادل ریشه و تاج در رشد بهینه گیاه درسالهای بعد تاثیر بسزایی دارد.
طی سالهای اخیر روش پشته ای کاشت مرکبات درشمال ایران و در نواحی با بارندگی زیاد یا خاکهای سنگین نتیجه مثبتی داشته لذا نهال مزبور را عموما 20 تا 25 سانتیمتر از محل پیوند بالاتر از سطح خاک میکارند. به منظور کاشت، عموما گودالی به عمق 70 سانتیمتر با قطر تقریبی 1 تا 5/1 متر حفر شده، سپس گودال مربوطه با حجم مساوی از ترکیب خاک،ماسه و کود دامی پرشده به طوریکه سطح گودال از سطح زمین40 سانتیمتر پایین تر باشد. کار حفر و پرکردن محل کاشت درشمال، دو ماه قبل از کاشت بوده که میتوان آنرا در اوایل مهر در پاییز یا اواسط دی در زمستان برای کاشت پاییزه یا زمستانه اماده نمود. خاک گودال در طی این دو ماه با توجه به بارندگی نشست خود را نموده لذا در موقع کاشت میتوان با اطمینان بیشتری نهال رادرارتفاع20 تا 25 سانتیمتری عمق زمین کشت نمود. به این مسئله مخصوصا درجنوب ایران باید توجه خاص مبذول شود که در موقع کاشت حتما خاک گودال نشست کامل خود را کرده باشد تا بعدها باعث به زیر خاک رفتن طوقه درخت نشده و موجبات بروز بیماری پوسیدگی طوقه رافراهم نیاورد. در بعضی موارد باغدار مجبور است که کار حفر گودال و کاشت نهال را همزمان انجام دهد که برای این منظور موارد زیر پیشنهاد می گردد:
- مخلوط خاک بتدریج که در گودال ریخته می شود باید با پا کوبیده شده و تا سطح زمین پرشود.
- به محض پرشدن گودال نسبت به آبیاری کامل آن اقدام گردد. بعد از آبیاری بقیه مخلوط خاکی را به گودال اضافه نموده تا سطح آن 40 سانتیمتر بالاتر از سطح زمین قرار گیرد.
- در حدود 24 ساعت بعد، خاک نشست نسبی خود را نشان داده که در این صورت می توان با کوبیدن خاک روی گودال، نسبت به کاشت نهال اقدام نمود.
فاصله کاشت
در کاشت نهال فواصل بین ردیف باید به گونه ای باشد که علاوه بر نورگیری کافی درختان در سالهای آینده برای مبارزه با آفات، بیماری و تردد وسایل مکانیکی مشکلی نداشته باشد. لازم به ذکر است که در شمال ایران با توجه به کمبود نور سیستم مستطیلی و ردیف های شمالی جنوبی و در جنوب نیز به دلیل شدت آفتاب سیستم مربعی توصیه می گردد.
اجرای نقشه باغ یا انتخاب محل کاشت درختان
در سطوح هموار همچون دشت، چون نقشه باغ با یک طرح منظم پیاده می گردد عموما یک خط مبنای مستقیم نزدیک و موازی با حصار یا جاده به عنوان شروع کار تعیین می گردد. سپس در دو انتهای آن و یک یا دو جای دیگر در وسط قطعه خطوطی با زاویه عمود به خط مبنا ایجاد می گردد. زوایای عمود با استفاده از طنابهای 30 و 40 و 50 متری به آسانی ایجاد می گردد.
اما در سطوح ناهموار کشت درختان در خطوط تراز بوده که برای پیاده نمودن خطوط تراز در دامنه ها نیاز به نقشه برداری و باژالن است. اولین ردیف یا خطوط تراز در بالاترین ارتفاع در نواحی با بیشترین شیب انتخاب و بقیه ردیفها طبق آن تنظیم میگردند. هرجا که فاصله بین دو خط تراز بیش از دو برابر فاصله انتخاب شده بین ردیف ها باشد ردیف های کوتاه برای پر کردن فضاهای خالی بکار می روند.